Save

भारतीय दर्शने: महर्षी आणि त्यांचे योगदान

प्राचीन भारतीय तत्त्वज्ञानाचा अभ्यास

महर्षी गौतम महर्षी कणाद सांख्य आणि योग दर्शन पूर्व मीमांसा आणि उपनिषदे

महर्षी गौतम

न्याय दर्शन

महर्षि गौतम हे भारतीय तत्त्वज्ञानाच्या **न्याय दर्शन** या प्रमुख शास्त्राचे प्रवर्तक मानले जातात. त्यांनी 'न्यायसूत्र' या ग्रंथाची रचना केली, ज्यात ज्ञानप्राप्ती, तर्कशास्त्र आणि मोक्षाचा मार्ग यावर सखोल विवेचन केले आहे.

अहिल्या

पौराणिक कथांनुसार, महर्षि गौतम यांच्या पत्नीचे नाव **अहिल्या** होते. इंद्रदेवाने कपट करून गौतम ऋषींचे रूप धारण केले आणि अहिल्यासोबत संबंध ठेवला. यामुळे गौतम ऋषींनी अहिल्याला शाप दिला होता की ती शिळेत (दगडा) रूपांतरित होईल. नंतर भगवान रामचंद्रांनी तिच्या शापातून मुक्त केले.

गोदावरी नदी

गोदावरी नदीच्या उगमाशीही महर्षि गौतम यांचा संबंध आहे. पौराणिक कथेनुसार, एकदा दुष्काळ पडला होता आणि महर्षि गौतम यांनी कठोर तपस्या करून भगवान शंकराला प्रसन्न केले. भगवान शंकरांनी आपल्या जटांतून गंगा नदीला पृथ्वीवर आणले, जी गोदावरी नदी म्हणून ओळखली जाते. गौहत्येच्या पापातून मुक्त होण्यासाठी गौतम ऋषींनी या नदीत स्नान केले होते. यामुळे गोदावरीला 'गौतमी' असेही म्हटले जाते.

यावरून स्पष्ट होते की महर्षि गौतम हे न्याय दर्शन, अहिल्या आणि गोदावरी नदी या तिन्ही गोष्टींशी संबंधित एकच पौराणिक व्यक्तिमत्व आहेत.

महर्षी कणाद आणि गौतम यांचा कालखंड

भारतीय दर्शनांमध्ये, महर्षि गौतम आणि महर्षि कणाद हे दोन्ही महत्त्वाचे ऋषी आहेत. त्यांच्या नेमक्या कालखंडाबद्दल विद्वानांमध्ये एकमत नाही, परंतु सामान्य मान्यतेनुसार:

महर्षि कणाद हे महर्षि गौतम यांच्या अगोदर होऊन गेले असे मानले जाते.

• **वैशेषिक दर्शन (कणाद):** महर्षि कणाद हे वैशेषिक दर्शनाचे प्रवर्तक आहेत. त्यांनी 'वैशेषिकसूत्र' या ग्रंथाची रचना केली. वैशेषिक दर्शन हे जगातील पदार्थ अणूंचे बनलेले आहेत या अणुसिद्धांतासाठी ओळखले जाते. कणादांचा कालखंड साधारणपणे **इ.स.पूर्व ६ वे शतक ते इ.स.पूर्व ४ थे शतक** मानला जातो. काही ठिकाणी त्यांना इ.स.पूर्व दुसरी शताब्दी असेही म्हटले जाते, पण सामान्यतः ते गौतम यांच्या अगोदरचे मानले जातात.
• **न्याय दर्शन (गौतम):** महर्षि गौतम हे न्याय दर्शनाचे प्रवर्तक आहेत. त्यांनी 'न्यायसूत्र' या ग्रंथाची रचना केली. न्याय दर्शन तर्कशास्त्र आणि ज्ञानप्राप्तीच्या साधनांवर (प्रमाणांवर) अधिक लक्ष केंद्रित करते. न्याय दर्शन हे वैशेषिक दर्शनानंतर विकसित झाले असे मानले जाते, कारण ते वैशेषिक दर्शनातील काही संकल्पनांना आधारभूत मानून पुढे विकसित झाले. गौतमांचा कालखंड साधारणपणे **इ.स.पूर्व ५ वे शतक ते इ.स.पूर्व ३ रे शतक** मानला जातो, काही ठिकाणी ते बौद्ध तत्त्वज्ञ नागार्जुन यांच्या नंतरचे असावेत असेही म्हटले जाते.

थोडक्यात, वैशेषिक दर्शन (कणाद) हे न्याय दर्शनापेक्षा (गौतम) अधिक प्राचीन मानले जाते, त्यामुळे **कणाद हे गौतम यांच्या अगोदर होऊन गेले** असे म्हटले जाते.

सांख्य आणि योग दर्शन

सांख्य आणि योग दर्शन हे भारतीय तत्त्वज्ञानातील दोन महत्त्वाचे आणि एकमेकांशी संबंधित असे दर्शन आहेत.

१. सांख्य दर्शन

• **प्रवर्तक:** **महर्षि कपिल** हे सांख्य दर्शनाचे प्रवर्तक मानले जातात. त्यांना भारतीय तत्त्वज्ञानातील पहिले दार्शनिक (philosopher) म्हणूनही गौरवण्यात येते.
• **कालखंड:** सांख्य दर्शन हे भारतीय दर्शनांमध्ये **सर्वात प्राचीन** मानले जाते. त्याचा प्रभाव उपनिषदांवरही दिसून येतो, त्यामुळे त्याचा काळ खूप जुना आहे.
  • काही विद्वान त्यांचा कालखंड **इ.स.पूर्व ६ व्या शतकापूर्वी** मानतात, तर काही त्यांना **इ.स.पूर्व तिसऱ्या सहस्रकातील (सुमारे ५००० वर्षांपूर्वी)** मानतात.
  • कपिलमुनींच्या कोणत्याही मूळ ग्रंथाचे ठोस ऐतिहासिक पुरावे उपलब्ध नाहीत. सध्या उपलब्ध असलेला सांख्य दर्शनाचा सर्वात प्राचीन आणि प्रामाणिक ग्रंथ म्हणजे **ईश्वरकृष्ण यांची 'सांख्यकारिका'** (ईसवी सनाच्या दुसऱ्या शतकात लिहिलेली). त्यामुळे कपिलमुनी हे ऐतिहासिक व्यक्ती नसून एक पौराणिक पुरुष होते असे काही आधुनिक संशोधक मानतात. परंतु भारतीय परंपरेत कपिलमुनी हेच सांख्य दर्शनाचे मूळ प्रवर्तक मानले जातात.

२. योग दर्शन

• **प्रवर्तक:** **महर्षि पतंजली** हे योग दर्शनाचे प्रवर्तक मानले जातात. त्यांनी 'योगसूत्र' या ग्रंथाची रचना केली, जो योग दर्शनाचा आधारस्तंभ आहे.
• **कालखंड:** महर्षि पतंजलींचा कालखंड साधारणपणे **इ.स.पूर्व दुसरे शतक (सुमारे २००० वर्षांपूर्वी)** मानला जातो.
  • योग हा जरी पतंजलींनी सूत्रबद्ध केला असला तरी, योगाची संकल्पना आणि त्याचा अभ्यास पतंजलींच्या खूप आधीपासून अस्तित्वात होता. हडप्पा आणि मोहनजोदारो येथील उत्खननात सापडलेल्या योगमुद्रांवरून असे दिसते की, योगाचा सराव **५००० वर्षांपूर्वीपासून** चालत आलेला असावा. वेद, उपनिषदे, रामायण आणि महाभारतातही योगाचे उल्लेख आढळतात.
  • पतंजलींनी प्राचीन काळापासून चालत आलेल्या योग विद्येला एक सुव्यवस्थित रूप दिले आणि 'योगसूत्र' द्वारे तिला शास्त्रीय आधार दिला.

योग दर्शन हे सांख्य दर्शनाचे **पूरक दर्शन** (complementary philosophy) मानले जाते. योग दर्शन सांख्य दर्शनाने मांडलेली तत्त्वमीमांसा (metaphysics) स्वीकारते आणि सांख्य तत्त्वांच्या आधारे मोक्षप्राप्तीसाठी व्यावहारिक मार्ग (योगाभ्यास) दर्शवते. सांख्य दर्शन हे 'ज्ञानकांडा'वर अधिक भर देते, तर योग दर्शन 'कर्मकांडा'वर (अभ्यास आणि क्रिया) लक्ष केंद्रित करते.

थोडक्यात, **सांख्य दर्शन (कपिल) हे योग दर्शनापेक्षा (पतंजली) अधिक प्राचीन आहे**, परंतु योग दर्शनाने सांख्य दर्शनातील तत्त्वज्ञानाला एक व्यावहारिक आणि अनुभवजन्य स्वरूप दिले.

पूर्व मीमांसा आणि उपनिषदे

भारतीय तत्त्वज्ञानामध्ये 'पूर्व मीमांसा' आणि 'उपनिषदे' या दोन्ही संकल्पनांचे महत्त्वाचे स्थान आहे.

१. पूर्व मीमांसा दर्शन

• **प्रवर्तक:** पूर्व मीमांसा दर्शनाचे मुख्य प्रवर्तक **महर्षि जैमिनी** हे मानले जातात. त्यांनी 'मीमांसासूत्र' किंवा 'पूर्वमीमांसासूत्र' या ग्रंथाची रचना केली, जो या दर्शनाचा आधारभूत ग्रंथ आहे.
• **कालखंड:**
  • जैमिनींच्या 'मीमांसासूत्र' चा रचनाकाल साधारणपणे **इ.स.पूर्व ३०० ते इ.स.पूर्व २००** मानला जातो.
  • परंपरेनुसार, महर्षि जैमिनी हे महर्षि व्यास यांचे शिष्य मानले जातात.
  • जैमिनींच्या ग्रंथात इतर अनेक मीमांसाकांच्या मतांचा उल्लेख असल्याने, जैमिनींच्या आधीही पूर्व मीमांसा दर्शनाची परंपरा अस्तित्वात होती असे दिसते.
  • यानंतर, सुमारे ७ व्या-८ व्या शतकात **कुमारिल भट्ट** आणि **प्रभाकर भट्ट** यांसारख्या आचार्यांनी पूर्व मीमांसेचे तत्त्वज्ञान अधिक सुस्पष्ट केले आणि त्याचा विकास केला.
• **विषय:** पूर्व मीमांसा दर्शन हे प्रामुख्याने **वेदांच्या कर्मकांडावर** (यज्ञ, याग, विधी, अनुष्ठान) केंद्रित आहे. याचा मुख्य उद्देश 'धर्म' (कर्म) म्हणजे काय आणि त्याचे योग्य आचरण कसे करावे हे स्पष्ट करणे आहे. हे दर्शन वेद वाक्यांच्या अर्थांचे नियम (मीमांसा) आणि यज्ञीय क्रियांना महत्त्व देते.

२. उपनिषदे

• **प्रवर्तक/लेखक:** उपनिषदांचे कोणतेही एक विशिष्ट प्रवर्तक नाहीत. ती अनेक ऋषी-मुनींनी वेगवेगळ्या कालखंडात रचलेली आहेत. उपनिषदे ही **वेदवाङ्मयाचा अंतिम भाग** आहेत आणि ती वेदांतील गूढ, तात्विक विचारांचे संकलन आहेत. यामध्ये अनेक ऋषींचे चिंतन, गुरू-शिष्य संवाद आणि आत्मज्ञानावर आधारित गहन विचार आहेत. उदाहरणार्थ, ईश, केन, कठ, प्रश्न, मुंडक, मांडूक्य, तैत्तिरीय, ऐतरेय, छांदोग्य, बृहदारण्यक यांसारख्या प्रमुख उपनिषदांमध्ये विविध ऋषींचा सहभाग आहे.
• **कालखंड:** उपनिषदांचा कालखंड व्यापक आहे.
  • सर्वात प्राचीन उपनिषदे (जसे की बृहदारण्यक, छांदोग्य) ही साधारणपणे **इ.स.पूर्व ८०० ते इ.स.पूर्व ६००** च्या दरम्यानची मानली जातात. ही बुद्धपूर्व काळातील आहेत.
  • काही उपनिषदे त्यानंतरच्या काळात (इ.स.पूर्व ५०० ते इ.स. च्या सुरुवातीपर्यंत) रचली गेली आहेत.
  • उपनिषदांची संख्या १०८ किंवा त्याहून अधिक मानली जाते, परंतु त्यापैकी केवळ १० ते १३ प्रमुख उपनिषदांवर आद्य शंकराचार्यांनी भाष्य केले आहे.
• **विषय:** उपनिषदे प्रामुख्याने **वेदांच्या ज्ञानकांडावर** लक्ष केंद्रित करतात. यामध्ये आत्मा, ब्रह्म, मोक्ष, सृष्टीची निर्मिती, कर्मफल सिद्धांत, आणि जीवनाचा अंतिम उद्देश यांसारख्या आध्यात्मिक आणि तात्विक विषयांवर सखोल चर्चा आहे. त्यांना 'वेदान्त' असेही म्हटले जाते, कारण त्या वेदांचा 'अंत' (शेवट) किंवा 'सार' आहेत.

भारतीय दर्शनांमध्ये, वेद हे प्रमाण मानले जातात. वेदांचे मुख्यत्वे दोन भाग आहेत:

• **कर्मकांड (पूर्वभाग):** यावर आधारित दर्शन म्हणजे **पूर्व मीमांसा**. हे यज्ञ, विधी आणि धार्मिक क्रियांच्या योग्य आचरणावर भर देते. याचा उद्देश स्वर्गप्राप्ती किंवा भौतिक लाभांसाठी योग्य मार्ग दाखवणे आहे.
• **ज्ञानकांड (उत्तरभाग):** यावर आधारित दर्शन म्हणजे **वेदान्त** (ज्यामध्ये उपनिषदे प्रमुख आहेत). हे आत्मज्ञान, ब्रह्मज्ञान आणि मोक्षप्राप्तीवर भर देते. याचा उद्देश जीवनाचे अंतिम सत्य आणि आध्यात्मिक अनुभूती शोधणे आहे.

थोडक्यात, पूर्व मीमांसा हे वेदिक कर्मांचे विवेचन करते, तर उपनिषदे (वेदान्त) वेदिक ज्ञानाचे आणि आध्यात्मिक सत्याचे विवेचन करतात. ही दोन्ही दर्शने वेदानुयायी असली तरी, त्यांचे लक्ष आणि उद्दिष्ट भिन्न आहेत.

© 2025 भारतीय दर्शने. सर्व हक्क राखीव.